Vijvers van Elsene

• Toegang voor personen met een beperkte mobiliteit

In het begin van de 13e vormde het gebied van de vijvers van Elsene de bodem van een vallei. De Maalbeek, die hierin vloeide, maakte er een grote moerasvlakte van. Hertog van Brabant Hendrik I schonk deze valleibodem aan Gisela om er, in 1201, de cisterciënzerabdij van Terkameren op te richten. Er werden vier vijvers gegraven die zouden dienstdoen als viskweekvijvers van de abdij. Op de oever van de grootste vijver (aan de ingang van de huidige Zwanenstraat) bouwde de abdij ook een molen. Het zal van hieruit zijn dat het dorp Elsene zich zal ontwikkelen

Dankzij het water van de vijvers ontstond er in Elsene een grote brouwersactiviteit, oorspronkelijk binnen de muren van de abdij, om zich in de 16e eeuw uit te breiden naar de oevers van de Grote Vijver, waar verschillende brouwerijen zich vestigden. Een eeuw later kende de industrie er zijn hoogtepunt. Tot de 20e eeuw zorgden kroegen en dansgelegenheden, die profiteerden van de aanwezigheid van de brouwerijen, voor heel wat animatie langs de oevers van de vijvers.

In de 19e eeuw ontwikkelde er zich een andere economische activiteit: die van het ijs. In de winter, wanneer de vijvers bevroren waren, kapte men er grote ijsblokken uit, die men bewaarde in ijskelders. Deze industrie zou begin van de 20e eeuw verdwijnen met de komst van de eerste koelkasten.

Na de Franse Revolutie werden de religieuze gemeenschappen ontmanteld en hun bezittingen in beslag genomen. Hippolyte Legrand, die later burgemeester van Elsene zou worden, kocht de vier vijvers (de Grote Vijver, de Pennebroeck, de Ghevaert en de Paddevijver) en de molen van de Terkamerenabdij. In 1871 zouden zijn erfgenamen deze overdragen aan de gemeente Elsene.

In die periode veranderde het landelijke Elsene radicaal van aanzicht. Een deel van de Grote Vijver wordt opgevuld om er het Heilig Kruisplein op aan te leggen, naast een nieuwe kerk die daar was gebouwd. En langs de recent aangelegde verkeerswegen in de buurt, ontstond er een nieuwe wijk.

“Koning-urbanist” Leopold II was erg geïnteresseerd in de aansluiting tussen de nieuwe Louizalaan en de wijk van de vijvers. Wegeninspecteur Victor Besme stelt hierop een algemeen inrichtingsplan voor dat voorziet in de aanleg van een verbindingspark (de Koningstuin) tussen de vijvers en het rondpunt van de Louizalaan, in een nieuwe vormgeving van de vijvers en in de aanleg van bredere straten en lanen rondom.

In die context worden de vier vijvers teruggebracht tot twee: de Grote Vijver (die enkele jaren eerder al gedeeltelijk was opgehoogd) en een tweede vijver, gevormd door de samenvoeging van de Pennebroeck en de Ghevaert. De Paddevijver, vlak bij de abdij gelegen, wordt gedicht voor de aanleg van de esplanade van Terkameren, de huidige Rode-Kruissquare. Architect Edouard Keilig (aan wie we ook het ontwerp van het Terkamerenbos danken) tekende de plannen voor de inrichting van de oevers van de twee overblijvende vijvers, en de Brusselse burgerij bouwde hier, op deze nieuwe percelen, herenhuizen in diverse stijlen: neo (klassiek, Vlaamse Renaissance, gotisch), eclectisch, Art Nouveau en, later tijdens het Interbellum, ook Art Deco en Schone Kunsten.

Monumenten

Het monument Charles Decoster – Charles Samuel (1862-1938) en Frans De Vestel (1857-1932)

Monument ter ere van de schrijver Charles Decoster, die in 1879 in Elsene stierf. Het ziet eruit als een grafmonument. Op de voorgrond, op de rand van de niche, zitten de twee hoofdfiguren van het meesterwerk van de Decoster: Tijl Ulenspiegel en zijn verloofde Nele. Achter hen prijkt het marmeren medaillonportret van de schrijver. De niche wordt omzoomd door twee zuilen waarop twee andere personages uit het verhaal zijn te zien: Lamme Goedzak en Katelijne. Aan weerskanten de kookpot en het spinnewiel, net als de slapende hond en de kouwelijke kat, die de gezelligheid van de Vlaamse huiskamer symboliseren. Op het kroonwerk staat een zin uit het werk van Decoster te lezen: Est-ce qu’on enterre Ulenspiegel l’esprit, Nele, le cœur de la mère Flandre / Kan men Uilenspiegel, de geest, en Nele, het hart van moeder Vlaanderen, zomaar begraven?

Gedenkteken voor de burgers en soldaten uit Elsene die voor het vaderland stierven – Charles Samuel (1862-1938) en Marcel Rau (1886-1966)

Het gedenkteken staat tussen de twee vijvers van Elsene, op de Gedachtenissquare. Het eerste deel van het monument werd gebouwd in 1926. Het betreft de belichaming van Justitia (door Charles Samuel in brons gemaakt) met, op de achtergrond, een stenen muur waarin de namen van de slachtoffers uit Elsene van 1914-18 en, later, van 1940-45 zijn gebeiteld. De zijdelen werden na de Tweede Wereldoorlog toegevoegd. De gevleugelde Zege ondersteunt links een burger en rechts een soldaat. Deze twee stenen beelden zijn van de hand van Marcel Rau.

Beeldhouwwerken

La Danse – Jules Herbays (1866-1940)

Op een voet van blauwsteen belichamen een nimf en twee geliefden de allegorie van de dans. Het beeldhouwwerk werd in 1913 op het eind van de 2e vijver geplaatst, tegenover de Terkamerenabdij.

Pascale – Alfred Blondel (1926- )

Pascale is een bronzen beeltenis van een naakte jonge vrouw, rustend op een voet van blauwsteen in de beplanting van de Rode-Kruissquare (niet ver van ‘La Danse’). De zittende figuur rust met de linkerelleboog op de opgetrokken knie. Die belichaming van de vrouwelijke sereniteit is een terugkerend thema in het werk van deze Brusselse kunstenaar.

Elsene aan haar koloniale pioniers – Marcel Rau (1886-1966) 

Dit beeldhouwwerk, het hoofd van een Afrikaanse vrouw op een zuil, brengt hulde aan de inwoners van Elsene die tussen 1876 en 1908 bijdroegen tot de koloniale uitbreiding. De namen van die pioniers zijn gegraveerd in de schacht van de zuil, net als bepaalde symbolen. Het werk van Marcel Rau (en architect Boelens) werd in 1933 ingehuldigd op de Rode-Kruissquare.