De ongelijke topografie van de Zavelenberg is een gevolg van de uitbating van de groeve van Balegemse steen die het landschap in de middeleeuwen sterk doorgroefde (een steenlaag die ook werd ontgonnen in de aanpalende bossen van Laarbeek, Poelbos en Dielegembos). De kalk- en zandsteenlagen bevinden zich in zandlagen die in het eoceen werden gevormd. Dat verklaart de naam van het gebied: “de Zavelenberg” of “zandberg of –heuvel”.
Het hoogste punt van de Zavelenberg is een ronde beboste heuvel die vroeger ‘den Romeinen graf’ werd genoemd. Inderdaad, veel mensen dachten dat het een Romeinse tumulus was, vooral omdat er op verschillende plaatsen resten van Romeinse nederzettingen waren gevonden. Er werden nochtans nooit resten van bewoning gevonden en de herwerkte aard van de ondergrond doet eerder vermoeden dat zandafval en uitgegraven aarde van de steengroeve de heuvel vorm gaven.
De ontginning van de Zavelenberg gebeurde al heel vroeg. Daarna vormde hij eeuwen lang een eerder bebost gebied, met her en der graasweiden en vochtige terreinen, soms zelfs moerassen, kleine stukjes landbouwgrond, hagen en in een latere periode ook lokaal aangrenzende moestuintjes.
De kasteelhoeve langs de Dendermondestraat staat al op de Ferraris-kaart van 1770 en wordt vermeld in geschriften van 1660. Ze zou een opvolger kunnen zijn van het in 1527 vermelde ‘Hof ter Zijpe’. In de twintigste eeuw woonde eerst een tuinbouwer in deze hoeve, later werd ze een drankgelegenheid, maar nu bestaat ze niet meer. Er wordt beweerd dat de Nationale Maatschappij voor de Huisvesting, die de Zavelenberg kocht om er 400 sociale woningen te bouwen, de boerderij in 1955 sloopte om zo een mogelijke klassering te vermijden. Want zo’n procedure zou de dood hebben betekend voor hun project (dat hoe dan ook nooit werd uitgevoerd).
De snelle verstedelijking van Sint-Agatha-Berchem en Ganshoren na de aanleg van de Keizer Karellaan als belangrijkste verkeersader naar Vlaanderen en de kust, en later naar de E40, betekende een forse verkleining van het gebied van de Zavelenberg, dat zo trouwens definitief in tweeën werd gesneden.
Van het oorspronkelijke landbouwgebied blijft alleen nog een stuk van 16 hectare over. Dat werd in 1989 beschermd. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest nam het in 1991 voor een deel over van de Nationale Maatschappij voor Huisvesting.
